امروزه تامین نیازهاي آبی براي مصارف مختلف در بسیاري از نقاط دنیا، و به ویژه ایران، از اساسیترین چالشهاي پیشروي برنامه ریزان است. بر این اساس، تامین آب از نقاط مختلف، واجراي گزینه هاي گوناگون، از راهکارهاي جاري جهت رفع این چالش در کنار مدیریت غیرسازهاي بوده، و میزان زیادي از اعتبارات و سرمایه هاي ملی را به خود اختصاص داده است. در این مقاله به بررسی بحران کم آبی در ایران و جهان خواهیم پرداخت.
بحران آب در جهان
70 درصد از سیاره ما را آب پوشانده است و به راحتی می توان فکر کرد که همیشه فراوان خواهد بود. با این حال، آب شیرینی که می نوشیم، حمام می کنیم، مزارع خود را با آن آبیاری می کنیم، فوق العاده نادر است. تنها 3 درصد از آب جهان را آب شیرین تشکیل می دهد و دو سوم آن در یخچال های یخ زده جمع شده است یا در غیر این صورت برای استفاده ما در دسترس نیست.
در نتیجه، حدود 1.1 میلیارد نفر در سراسر جهان به آب دسترسی ندارند و در مجموع 2.7 میلیارد نفر حداقل برای یک ماه از سال با کمبود آب مواجه می شوند. بهداشت نامناسب نیز برای 2.4 میلیارد نفر مشکل ایجاد می کند. آنها در معرض بیماری هایی مانند وبا و حصبه و سایر بیماری های منتقله از طریق آب هستند. سالانه دو میلیون نفر که اکثراً کودکان هستند تنها بر اثر بیماری های اسهالی جان خود را از دست می دهند.
بسیاری از سیستم‌های آبی که اکوسیستم‌ها را شکوفا می‌کنند و جمعیت رو به رشد انسانی را تغذیه می‌کنند دچار استرس شده‌اند. رودخانه‌ها، دریاچه‌ها و سفره‌های زیرزمینی در حال خشک شدن هستند یا بیش از حد آلوده می‌شوند که نمی‌توان از آنها استفاده کرد. بیش از نیمی از تالاب های جهان ناپدید شده اند. کشاورزی بیش از هر منبع دیگری آب مصرف می کند و بیشتر آن را از طریق ناکارآمدی هدر می دهد. تغییرات آب و هوایی الگوهای آب و هوا و آب را در سراسر جهان تغییر می دهد و در برخی مناطق باعث کمبود و خشکسالی و در برخی دیگر سیل می شود.
با نرخ مصرف فعلی، این وضعیت بدتر خواهد شد. تا سال 2025، دو سوم جمعیت جهان ممکن است با کمبود آب مواجه شوند. و اکوسیستم های سراسر جهان حتی بیشتر آسیب خواهند دید.
جمعیت بشر با موفقیت بسیاری از آبراه های طبیعی جهان را مهار کرده است. ساختن سدها، چاه های آب، سیستم های آبیاری وسیع و دیگر ساختارهایی که به تمدن ها اجازه رشد و شکوفایی داده اند. اما سیستم های آبی به طور فزاینده ای تحت فشار هستند و برخی از رودخانه ها، دریاچه ها و سفره های زیرزمینی در حال خشک شدن هستند.
یکی از راه های اینکه بتوان بحران کم آبی را کاهش داد تصفیه فاضلاب و آب های خاکستری است که شرکت پاک پساب اقلیم در این زمینه فعالیت دارد. در صورت نیاز به پکیج تصفیه فاضلاب به این شرکت میتوان مراجعه کرد.
بحران کم آبی در ایران
بارندگی در ایران بسیار فصلی است و یک فصل بارانی بین مهر تا اسفند ماه است که زمین را برای بقیه سال به شدت خشک می کند. تغییرات فصلی بسیار زیاد در جریان رودخانه های ایران را مشخص می کند. به عنوان مثال، رودخانه کارون در خوزستان در دوره‌های حداکثر آبدهی که ده برابر مقدار آب در دوره‌های خشک است، آب را حمل می‌کند. در بسیاری از مناطق، ممکن است هیچ بارندگی وجود نداشته باشد تا زمانی که طوفان های ناگهانی همراه با باران های شدید، تقریباً بارندگی کل سال را در چند روز بریزند.
کمبود آب با توزیع نابرابر آب تشدید می شود. در نزدیکی دریای خزر، میانگین بارندگی حدود 1280 میلی متر در سال است، اما در فلات مرکزی و در مناطق پست جنوب به ندرت از 100 میلی متر بیشتر می شود. حساسیت ایران به تغییرات زیاد دما و بارندگی منجر به ایجاد سدها و مخازنی برای تنظیم و ایجاد جریان آب پایدارتر در سراسر کشور شده است.
بیشتر آب آشامیدنی در ایران از طریق زیرساخت‌های مدرن مانند سدها، مخازن، خطوط لوله انتقال مسافت طولانی، که طول برخی از آنها بیش از 300 کیلومتر است، و چاه‌های عمیق تامین میشود. تخمین زده می شود 60000 سیستم سنتی کاریز (کاریز) در نواحی فلات ایران در یزد، خراسان و کرمان، امروزه هنوز برای آبیاری و تامین آب آشامیدنی در مناطق روستایی و شهرهای کوچک مورد استفاده قرار می گیرند. قدیمی ترین و بزرگترین کاریز شناخته شده در شهر گناباد ایران است که پس از گذشت 2700 سال هنوز آب آشامیدنی و کشاورزی نزدیک به 40000 نفر را تامین می کند. بیشتر سدها در ایران سدهای چند منظوره برای انرژی آبی، آبیاری، کنترل سیلاب و در برخی موارد تامین آب آشامیدنی هستند.
در آذر ماه سال 1392، سرپرست وزارت نیرو که مسئولیت تنظیم بخش آب را بر عهده دارد، اظهار داشت که وضعیت این بخش به «سطح بحرانی» رسیده است. او به درستی ثابت کرد که رویکردهای گذشته، که عمدتاً بر ساخت سدها و تلاش برای افزایش ظرفیت ذخیره سازی متمرکز بود، دیگر راه حل مناسبی نخواهند بود. در واقع، مجموع ظرفیت ذخیره سازی پشت سدهای متعدد کشور بالغ بر 68 میلیارد متر مکعب است، در حالی که ظرفیت آب رودخانه های کشور در مجموع 46 میلیارد متر مکعب در سال است.
در در ماه سال 1392، وزیر کشاورزی اعلام کرد که بحران آب «مشکل اصلی ایران» است و افزود که «خطرناک‌تر از اسرائیل، ایالات متحده آمریکا یا درگیری سیاسی بین ایرانیان است. اگر به مسئله آب رسیدگی نشود، ایران می تواند «غیرقابل سکونت» شود. اگر این وضعیت اصلاح نشود 30 سال دیگر ایران شهر ارواح می شود. حتی اگر در بیابان نزولات جوی باشد، محصولی حاصل نمی شود، زیرا منطقه آب های زیرزمینی خشک می شود و آب در سطح زمین می ماند و تبخیر می شود».
در گزارش سال 1396 سازمان ملل آمده است که “کمبود آب حاد است؛ معیشت کشاورزی دیگر کافی نیست. با وجود چند گزینه دیگر، بسیاری از مردم این کشور را ترک کرده اند و آینده نامشخصی را به عنوان مهاجران در جستجوی کار انتخاب می کنند.
دلایل ایجاد بحران کم آبی
آلودگی
آلودگی آب از منابع بسیاری از جمله آفت کش ها و کودهایی که از مزارع شسته می شوند، فاضلاب های انسانی تصفیه نشده و زباله های صنعتی ناشی می شود. حتی آب های زیرزمینی نیز از آلودگی در امان نیستند، زیرا بسیاری از آلاینده ها می توانند به سفره های زیرزمینی نفوذ کنند. برخی از اثرات آنی هستند، مانند زمانی که باکتری‌های مضر ناشی از فضولات انسانی، آب را آلوده می‌کنند و آن را برای نوشیدن یا شنا نامناسب می‌سازند. در موارد دیگر، مانند مواد سمی ناشی از فرآیندهای صنعتی، ممکن است سال‌ها طول بکشد تا در محیط زیست و زنجیره غذایی جمع شوند. اثرات آنها به طور کامل شناخته شده است.
بحران کم آبی در کشاورزی
کشاورزی از 70 درصد آب شیرین قابل دسترس جهان استفاده می کند، اما حدود 60 درصد آن به دلیل سیستم های آبیاری نشتی، روش های کاربردی ناکارآمد و همچنین کشت محصولاتی که بیش از حد تشنه به محیطی است که در آن رشد می کنند، هدر می رود. این استفاده بی رویه از آب باعث خشک شدن رودخانه ها، دریاچه ها و سفره های زیرزمینی می شود. بسیاری از کشورهایی که مقادیر زیادی غذا تولید می کنند، از جمله هند، چین، استرالیا، اسپانیا و ایالات متحده، به محدودیت های منابع آب خود رسیده اند یا نزدیک به رسیدن هستند. به این محصولات تشنه این واقعیت افزوده شده است که کشاورزی همچنین آلودگی آب شیرین قابل توجهی را ایجاد می کند، هم از طریق کودها و هم از طریق آفت کش ها ،که همگی بر انسان و سایر گونه ها تأثیر می گذارند.
رشد جمعیت
در 50 سال گذشته، جمعیت انسانی بیش از دو برابر شده است. این رشد سریع، همراه با توسعه اقتصادی و صنعتی شدن آن، اکوسیستم های آبی را در سراسر جهان متحول کرده و منجر به از دست دادن گسترده تنوع زیستی شده است. امروزه 41 درصد از جمعیت جهان در حوضه های رودخانه ای زندگی می کنند که تحت تنش آبی هستند. با ادامه استفاده از آب شیرین در سطوح ناپایدار، نگرانی در مورد دسترسی به آب افزایش می یابد. علاوه بر این، این چهره‌های جدید به غذا، سرپناه و لباس نیز نیاز دارند، بنابراین فشار بیشتری بر آب شیرین از طریق تولید کالاها و انرژی وارد می‌کنند.
راه های مقابله با بحران کم آبی
از آنجایی که عواملی که باعث کمبود آب می شوند پیچیده هستند و به طور گسترده در کشورها و مناطق متفاوت هستند، یونیسف در سطوح مختلف برای معرفی فناوری های خاص زمینه ای که دسترسی به آب سالم را افزایش می دهد و تأثیرات کمبود آب را برطرف می کند، کار می کند. از جمله آنها می توان به موارد زیر اشاره نمود:
شناسایی منابع آب جدید
یونیسف در دسترس بودن منابع آبی را با استفاده از فناوری‌های مختلف، از جمله سنجش از دور و بررسی‌های ژئوفیزیکی و تحقیقات میدانی ارزیابی می کند.
بهبود بهره وری منابع آب
شبکه های توزیع آب شهری و سیستم های تصفیه را بازسازی می کند تا نشت و آلودگی آب را کاهش دهد و استفاده مجدد از فاضلاب را برای کشاورزی برای حفاظت از آب های زیرزمینی ترویج نماید.
برنامه ریزی برای کمبود شهری
یونیسف برای نیازهای آبی آینده با شناسایی منابع موجود برنامه ریزی می کند تا خطر کم آبی شهرها را کاهش دهد. گسترش فناوری‌ها برای اطمینان از انعطاف‌پذیری آب و هوا: یونیسف از منابع آب مقاوم در برابر اقلیم، از جمله استفاده از ذخایر عمیق‌تر آب زیرزمینی از طریق شبکه‌های آبی با انرژی خورشیدی پشتیبانی و توسعه می‌دهد. همچنین ذخیره آب را از طریق ساختارهای نگهداری در مقیاس کوچک، تغذیه مدیریت شده آبخوان (جایی که آب به ذخایر زیرزمینی برای بهبود کیفیت آن پمپ می شود) و برداشت آب باران را پیش می برد.
تغییر رفتار
یونیسف با مدارس و جوامع برای ارتقای درک ارزش آب و اهمیت حفاظت از آن، از جمله با حمایت از باشگاه های محیط زیست در مدارس، کار می کند.
برنامه‌ریزی نیازهای ملی آب
با ذینفعان کلیدی در سطوح ملی و زیرملی کار می‌کند تا نیازهای آب برای مصارف خانگی و بهداشت و بهداشت را درک کند و از انعکاس آن در ملاحظات برنامه‌ریزی ملی حمایت نماید. حمایت از بخش (آب، بهداشت فردی و عمومی) WASH: برای بهبود استانداردهای دسترسی به آب، راهنمایی‌های فنی، دستورالعمل‌ها و برنامه‌های آموزشی آنلاین را برای متخصصان WASH ایجاد می‌کند.
همچنین یکی از راه های مقابله با بحران کم آبی، بازیافت و استفاده مجدد از فاضلاب و آب خاکستری بخصوص برای مصارف کشاورزی می باشد. چرا که مصرف آب در صنعت کشاورزی سهم بسیار زیادی را بر عهده دارد.
همچنین امروزه با توجه به محدودیت منابع آب شیرین، می توان با استفاده از سیستم های آب شیرین کن، از منابع آب شور برای مصارف بهداشتی و آشامیدنی استفاده نمود.
